مقامع الفضل (کتاب)

مقامع الفضل

اطلاعات کتاب
نویسنده	آقا محمد علی کرمانشاهی
تاریخ نگارش	۱۱۹۲ق
موضوع	گوناگون
زبان	عربی و فارسی
مجموعه	یک جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه وحید بهبهانی
تاریخ نشر	۱۴۲۱ق

مَقامعُ الفَضل کتابی کشکول‌وار به زبان عربی و فارسی، اثر محمدعلی کرمانشاهی(متوفای ۱۲۱۶ق)فقیه، اصولی و رجالی شیعه در قرن سیزدهم است. وی در این اثر درباره مسائل مختلفی چون فقه، اصول، کلام، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، نجوم، اقتصاد، عرفان، اخلاق، درایه، فلسفه و تفسیر سخن گفته‌ است. او همچنین با استفاده از آیات، روایات و اشعار به صورت سؤال و جواب، مسائل مهم و مشکل را مطرح کرده و به صورت تفصیلی و استدلالی پاسخ گفته است. شهرت کتاب تا آن‌جاست که محمدعلی کرمانشاهی را صاحب مقامع می‌نامند.

مقامع الفضل، کتابی جُنگ‌مانند در ردیف کتاب‌هایی همچون کشکول شیخ بهایی، خزائن نوشته ملا احمد نراقی، مشکلات العلوم اثر ملا مهدی نراقی و جامع الشتات تألیف میرزای قمی محسوب شده است. در کتاب مقامع، تبحر مؤلف در ادبیات عرب، فقه، کلام و ریاضی و حتی ذوقیات فارسی و فن معما آشکار است. این کتاب، نکاتی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران در قرن سیزدهم را نشان می‌دهد.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: آقا محمد علی کرمانشاهی

سید محمدعلی بن وحید بهبهانی (۱۱۴۴-۱۲۱۶ق) معروف به آقا محمد علی کرمانشاهی، فقیه، اصولی و رجالی متنفّذ شیعه در قرن دوازدهم و سیزدهم است. عمده شهرت آقامحمدعلی، مبارزه جدّی و گسترده او با صوفیه در عصر قاجار است. اولاد و نوادگان وی، که شماری از آنان از علما و فقهای امامیه‌اند به «آل آقا» معروف‌اند.

تاریخ تألیف و نام کتاب

تاریخ تألیف کتاب، در سال ۱۱۹۲ق بوده و در برخی منابع علاوه بر نام مشهور مقامع الفضل، به نام‌های «آصار رشت»، «قوامع الفضل»، «المقامع»، «القوامع» و «مَقامعُ مِنْ حَدید» نام‌گذاری شده است. أصار رشت اشاره به نام حاکم رشت یعنی هدایت‌الله‌خان گیلانی دارد.

معرفی کلی

این کتاب، مهم‌ترین اثر آقا محمدعلی است؛ تا آنجا که وی را «صاحب مقامع» می‌نامند. مقامع الفضل، کتابی است جُنگ‌مانند در ردیف کشکول شیخ بهایی، خزائن ملا احمد نراقی، مشکلات العلوم ملا مهدی نراقی و جامع الشتات میرزای قمی. در کتاب مقامع، تبحر مؤلف در ادبیات عرب، فقه، کلام و ریاضی و حتی ذوقیات فارسی و فن معما آشکار است. این کتاب، نکاتی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران در قرن سیزدهم را نشان می‌دهد؛ همچنین صراحت و شجاعت فتاوای فقهی مؤلف را نشان می‌دهد.

محتوا

مقامع، دائرةالمعارفی است مشتمل بر مسائل مهم و مشکل که مؤلف، به صورت سؤال و جواب و به ترتیب حروف ابجدی تدوین و فهرست مبسوطی برای آن تنظیم کرده است.

برخی مسائل مذکور

• احکام طهارت و آداب نماز
• احکام نماز استیجاری و روزه استیجاری
• احیای موات و آداب و شرایط آن
• آداب زناشویی و طلاق
• آثار و فواید توبه
• زیان و مضرات دروغ
• کمک به مستمندان و درویشان
• واژه‌های مترادف و هم‌معنی و نکته‌های نحوی و صرفی
• توقیفی بودن احکام شرعی و واجب کفایی
• احکام خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها
• اقرار، امانات و اوزان و مقادیر
• ایلاء و احکام و شرایط و آداب آن
• شرح حال شخصیت‌ها از دوره حضرت آدم تا دوره‌های مقارن با پیامبران اولوالعزم
• وقایع و رویدادهای دوره‌های پیامبر(ص) و ائمه(ع)
• تصوف و عرفان و اصطلاحات این علم
• تفسیر و معنی آن
• احکام تقلید
• احکام ارث
• ویژگی‌های بلوغ و سن تکلیف
• جغرافیای شهر مکه و حدود آن
• تعیین قبله و چگونگی استخراج آن
• احکام میت
• احکام مریض در هنگام وصیت
• آداب و تشریفات معامله، صلح، جهاد، حج
• حدود و تعزیرات و دیات
• خمس و زکات
• رهن و شرکت، شفعه.

کتاب پس از مقدمه با روایتی درباره پرسش مردی از پیامبر(ص) درباره فایده حروف الفبا و پاسخ امیرالمؤمنین به امر پیامبر به او است. امام علی(ع) در پاسخ از حرف الف شروع و برای تمام حروف الفبا توضیحی ارائه کرد. امام علی(ع) در بخشی از پاسخش گفت که «اما «الف» پس اللّه است كه نيست معبودى غير او؛ حىّ و قيّوم. و «با» باقى است بعد از فناى خلق او. و «تا» توّاب است كه توبه بندگان را قبول می‌کند. و «ثا» ثابت است كه مؤمنان را می‌دارد بر قول ثابت. و «جيم» جليل و بزرگ است ثناى او، بزرگ است نام‌هاى او. و «حا» حق است و حىّ و حليم. پایان بخش کتاب درباره این مسأله است که هرگاه کسى از براى زوجۀ خود رخت و زيورى كند پس اگر اظهار بخشش نمايد به لفظ يا فعلِ دالِّ بر آن؛ هبه خواهد بود و شروط و احكام هبه در آن معتبر و جارى است و اگر اظهار ننمايد پس هیمن که چیزی را در اختیار او گذاشته دلالتى بر هبه و تملیک ندارد و هیچ کس از مطّلعين شهادت بر تملیک او نمی‌دهد زيرا كه دلالتى عرفاً و شرعاً بر آن ندارد به اعتبار آنكه شايد از براى التذاذ و حظّ النفس خود كرده، يا مرادش امتثال شرع در پوشانيدن، يا از طعن مردم گريختن باشد، و اگر زن آنها را مانند مهر و جهاز خود پندارد و آنها را تغيير و تبديل كند يا به كسى بخشد هر چند پدر و مادرش باشد، يا برهنه نشيند، يا به لباس كهنۀ خود قناعت كند و نپوشد، يا پوشد و بعد از مدّت مضروبه با وجود بقاء آنها برهنه نشيند و طلب رخت ديگر كند هر كه بر فعل آن زن مطّلع شود در مقام انكار و اعتراض بر آيد.

بازخوردها

آقا احمد کرمانشاهی فرزند مؤلف در مرآت الاحوال جهان نما درباره کتاب پدرش می‌گوید: «مصنفاتش خصوص کتاب مقامع الفضل، بر جامعیتش گواهی است ناطق.»

ابوعلی حائری در منتهی المقال می‌نویسد: «در مقامع الفضل مسائل باارزشی جمع شده است.»

مدرس تبریزی در ریحانه الادب می‌نویسد: «مقامع الفضل که مطالب مشکله بسیاری از فقه و تاریخ و غیر آنها را حاوی و در اثبات جامعیت و تفنن وی در اکثر علوم و فنون متداوله غیر متداوله گواهی صادق است.»

معلم حبیب‌آبادی در مکارم الآثار، محمدباقر خوانساری در روضات، شیخ عباس قمی در الفوائد الرضویه، تنکابنی در قصص العلماء و آقا بزرگ در الذریعه نیز این کتاب را ستوده‌اند.

حاشیه، نسخ‌ها و چاپ

خود مؤلف بر مقامع حاشیه زده و در چاپ، حواشی آن آمده است.
این اثر دارای نسخه‌های دستنویس متعددی است و برای اولین بار در دو جلد به اهتمام مؤسسه وحید بهبهانی چاپ و نشر گردیده است.

منابع

• کرمانشاهی، آقا محمدعلی، مقامع الفضل، قم، مؤسسه وحید بهبهانی، ۱۴۲۱ق.
• متقی، حسین، کتابشناسی موضوعی: کتاب شناسی آثار و تألیفات علمی علامه ذوالفنون آقا محمد علی بهبهانی کرمانشاهی حائری، آینه پژوهش، آذر و دی ۱۳۸۷ - شماره ۱۱۳.
• ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، سیری در مقامع الفضل، آینه پژوهش» مهر و آبان ۱۳۸۹ - شماره ۱۲۴.